دارويى كه براى حضور قلب سودمند است‏

مرحوم فيض كاشاني (رضوان الله تعالي عليه) در كتاب المحجة البيضاء مي نويسد:

بدان مؤمن ناگزير است خداوند را تعظيم و در برابر او فروتنى كند، و از او ترسان و به او اميدوار و از تقصيرهاى خود شرمگين باشد، و پس از ايمان به او بايد از اين احوال تهى نباشد، اگر چه قوّت آنها همواره به اندازه قوّت يقين اوست. و جدايى او از اين حالات در نماز نمى‏تواند

مى‏گويم: شهيد دوّم گفته است[1]: بايد چشمان را به اندازه‏اى فرو بندد كه بتواند نگاهى را كه وظيفه نمازگزار است انجام دهد، و آن نظر كردن به موضع سجده و ديگر چيزهايى است كه شرعا مشخّص است، و اگر با باز بودن چشمها نتواند به موضع سجده‏اش نگاه كند فرو بستن چشمها سزاوارتر است، زيرا فوت يكى از تكاليف نماز يا اوصاف آن بر اثر پريشانى خاطر، از اين وظيفه و اخلالى كه در آن پديد مى‏آيد مهمّتر است. (پايان سخن او). مى‏توان گفت:

فروهشتن چشمها كه از خشوع جوارح محسوب و امرى مستحبّ است نمازگزار را از فرو بستن چشمان بى‏نياز مى‏كند، و احتياجى نيست كه وظيفه نظر كردن به موضع سجده را كه سنّت است ترك كند، مگر اين كه نگاه به موضع سجده و بين قدمها و امثال آن وى را به تأمل و دل مشغولى وادارد، كه در اين صورت قول شهيد درست خواهد بود.

غزّالى مى‏گويد:

2- اگر سبب بروز خطورات قلبى امرى درونى باشد آن دشوارتر از قسم اوّل است چه كسى كه افكارش در مجارى امور دنيا پراكنده باشد نمى‏تواند انديشه‏اش را در يك جهت متمركز كند بلكه فكر او پيوسته از اين سو به آن سو در پرواز است و فروهشتن چشمها او را كافى نيست، زيرا آنچه از پيش در دل او جا گرفته براى مشغول كردن او بس است. چاره چنين كسى اين است كه نفس را بزور بر فهم آنچه در نماز مى‏خواند وادار كند، و او را از غير آن منصرف گرداند، و آنچه مى‏تواند او را در اين راه كمك كند آن است كه پيش از گفتن تكبيرة الاحرام خود را آماده اين كار كند. بدين ترتيب كه نفس را به ياد آخرت اندازد و موقعيّت خويش را در راز و نياز گفتن با حق تعالى و اهميّت حضور در پيشگاه او و هول مرگ را به ياد خود آورد، و دل را پيش از گفتن تكبير واجب از امورى كه او را مشغول مى‏كند فارغ سازد، و چيزى باقى نگذارد كه خاطرش بدان متوجّه گردد. پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به عثمان بن ابى شيبه فرمود: «من فراموش كردم به تو بگويم تا ديگى را كه در خانه است بپوشانى زيرا نبايد در خانه چيزى باشد كه مردم را از نمازشان به خود مشغول كند.»[2]

اين راهى براى آرام كردن افكار است، ليكن اگر با اين داروى تسكين دهنده افكار او از هيجان باز نايستد راه نجات او منحصر به دارويى است كه بتواند ريشه‏هاى درد را از عروق او بيرون كشد، و آن دارو اين است كه در امورى كه فكر او را به خود مشغول داشته و مانع حضور قلب اوست بنگرد، و شكّ نيست كه اين امور به يكى از مقاصد مهمّ او برگشت دارد و آنچه مايه اهميّت آن مقصود شده شهوات اوست لذا بايد نفس خويش را با جدا شدن از اين شهوات و ترك اين علايق مجازات كند، چه هر چيزى او را از نماز بازمى‏دارد دشمن دين اوست، و دشمن او لشكر ابليس است و بديهى است نگه داشتن آن زيانبارتر از بيرون كردن آن خواهد بود لذا خلاصى او موكول به اين است كه آن را از خويشتن دور كند.

چنان كه روايت شده است پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) لباس نقشدارى را كه ابو جهم براى او آورده بود پوشيد و با آن نماز گزارد، پس از نماز آن را بيرون آورد، و فرمود:

 «اين را نزد ابو جهم بريد كه آن مرا در نماز مشغول داشت و لباس بى‏نقش از ابو جهم برايم بياوريد.» همچنين آمده است كه آن حضرت دستور داد بند كفشش را عوض كنند در نماز نظر آن حضرت بر آن بند كفش كه نو بود افتاد، دستور داد آن را جدا كنند و همان بند كهنه را بر آن بگذارند.[3]

و نيز نقل شده است كه آن حضرت نعلينى به پاى كرد كه از خوبى آن خوشش آمد، سجده‏اى به جاى آورد و فرمود: «در برابر پروردگارم فروتنى كردم باشد كه بر من خشم نگيرد.» سپس آن را از پاى بيرون آورد، و به نخستين سائلى كه با وى ديدار كرد داد، و به على (عليه السلام) فرمود تا نعلينى از پوست گاو كه پيراسته و بى‏مو بود براى او خريد و آن را پوشيد.[4]

و نيز در دست انگشترى از زر داشت- و اين پيش از حكم حرمت طلا براى مردان بود- در آن هنگام كه آن حضرت بالاى منبر بود آن را بينداخت و فرمود: «اين مرا مشغول داشته، نگاهى به اين و نگاهى به شما.»[5]

مى‏گويم: نسبت دادن اين گونه روايات به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در خور جلالت قدر آن حضرت نيست. و اينها شبيه رواياتى است كه سنيّان طبق عادت خود جعل مى‏كنند تا اعمال مشابه رهبران خود را از طعن مخالفان محفوظ بدارند، و خدا داناست.

غزّالى مى‏گويد: گفته‏اند: يكى از اصحاب در بستان خود كه داراى درختانى بود نماز مى‏گزارد. در اين ميان پرنده‏اى بر روى درخت پريد و راهى براى خروج خود مى‏جست، او از اين خوشش آمد، و مدّتى با نگاه خود او را تعقيب مى‏كرد، در نتيجه نفهميد چند ركعت نماز به جا آورده است، وى به نشانه پشيمانى از عمل خود و جبران آنچه از او فوت شده آن بستان را صدقه داد.

آرى آنان بدين گونه ريشه افكار مزاحم را قطع، و كفّاره نقصان نماز را پرداخت مى‏كردند، و داروى قطعى كه مى‏تواند ماده بيمارى را از ميان ببرد همين است و جز آن دارويى ندارد. زيرا آنچه را كه ما درباره نرمش و مداراى با نفس و وادار كردن آن به فهم اذكار بيان كرديم تنها در برابر شهوتهاى ضعيف و افكارى كه فقط حواشى دل را مشغول مى‏كند قادر است سودمند واقع شود، امّا در برابر شهوتهاى سركش و عصيانگر نرمش و مداراى شخص سودى ندارد بلكه پيوسته با يكديگر در كشمكش خواهند بود تا آنگاه كه بر او چيره شود و همه نمازش را در ستيز با او به سر برد. اين نمازگزار مانند كسى است كه در زير درختى قرار گيرد و بخواهد افكار خود را مجتمع و صافى كند ليكن آواز گنجشكها از بالاى درخت افكار او را پريشان مى‏كنند، و او پيوسته با چوبى كه در دست دارد آنها را پرواز داده به تفكّرات خود ادامه مى‏دهد، و گنجشكها بر مى‏گردند و او نيز با چوبدستى خود آنها را مى‏پراند و اين عمل او و گنجشكها مرتبا تكرار مى‏شود، به او گفته مى‏شود: اين كار تو و گنجشكها كار شتر آبكش است كه پايانى ندارد، و اگر مى‏خواهى از اين وضع رهايى يابى درخت را از بيخ قطع كن. بى‏شكّ درخت شهوت نيز به همين گونه است، چون بلند شود و شاخه برآورد افكار و انديشه‏ها مانند گنجشكها كه به سوى درختها و مگسها كه به سوى پليديها رو مى‏آورند به آن مى‏گرايند، و دفع آنها به طول مى‏انجامد، زيرا مگس را هر قدر بپرانند باز برمى‏گردد و خطورات قلبى و شهوات انسانى نيز بسيارند و كمتر كسى است كه از آنها خالى باشد. امّا اصل و بنياد آنها يكى است و آن دوستى دنياست كه منشاء همه گناهان و اساس هر نقصان و سرچشمه همه تباهيهاست، و هر كس محبّت دنيا در دلش جا گرفته باشد چنانچه به چيزى از آن دست يابد و نخواهد از آن براى آخرت خود توشه‏اى و در اين راه از آن كمكى برگيرد نبايد اميد آن را داشته باشد كه در نماز خود لذّت مناجات را درك كند، زيرا كسى كه به دنيا شادمان است به خدا و مناجات با او شاد نخواهد شد، چه تلاش و همّت آدمى همواره مصروف چيزى است كه چشم او را روشن و دل او را خوشحال كند، و اگر شادى دل و روشنى چشمش به امور دنيوى است ناگزير همّت و تلاش او متوجّه همان خواهد بود، ليكن با اين همه نبايد دست از مجاهده بردارد بلكه بكوشد دل را از توجّه به‏ افكار و خيالات منصرف و به نماز بازگرداند، و علل و اسباب بازدارنده و مشغول كننده را هر چه بيشتر تقليل دهد. درمان اين درد همين است و به سبب تلخى آن اكثر طبايع از آن رميده‏اند، و در نتيجه مرض در آنها مزمن شده و درد بى‏درمان گشته است تا آن حدّ كه بزرگان كوشيده‏اند دو ركعت نماز به جا آورند كه در آن پيرامون دنيا حديث نفس نكنند، و از عهده برنيامده‏اند، در اين صورت به امثال ما چه اميدى مى‏توان داشت، و كاش نيمى يا ثلثى از نماز ما از وسوسه‏ها مصون بماند تا در زمره كسانى باشيم كه: خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً.[6] خلاصه آن كه مقاصد دنيوى و اهداف اخروى در دل مانند آبى است كه در قدحى ريخته شود كه پر از سركه است، ناچار به اندازه آبى كه در قدح ريخته مى‏شود سركه از آن خارج مى‏گردد و با هم جمع نمى‏شوند.

[1] اسرار الصلاة، ص 117.

[2] عراقى گفته است: اين حديث را ابو داوود از حديث عثمان الحجى كه همان عثمان بن طلحه است نقل كرده، چنان كه در مسند احمد نيز آمده است اين كه مصنّف گفته است پيامبر( صلی الله علیه و آله و سلم) اين را به عثمان بن شيبه فرموده اشتباه است.

[3] صحيح، مسلم، ج 2، ص 78 سنن، نسائى، ج 2، ص 72 سنن، ابن ماجه، شماره 3550.

[4] شرف الفقراء، ابن حقيق، با سندى ضعيف( المغنى).

[5] سنن، نسائى، ج 8، ص 195، از ابن عبّاس.

[6] توبه/ 102: ... اعمال خوب و بدى را به هم آميختند.